Кездейсоқ сәйкестік пе, әлде әдейі ұйымдастырылған жағдай ма, белгісіз. Алайда, бұдан екі апта бұрын Қаржылық мониторинг агенттігі Қазақстандық аграршы және қоғам белсендісі Алмасбек Садырбаевтың ұсталғаны туралы хабарлады. Құзырлы органдар оны субсидия түрінде бөлінген 1,2 миллиард теңгеден астам қаражатты жымқырды деп күдіктеніп отыр.
Бұл екі оқиға өзара байланысты болуы мүмкін бе және неге қоғам белсенділері Садырбаевқа тағылған айыптарға таңданыс білдіруде? Бұл мәселені Ulysmedia.kz зерттеп көрді.
СЕБЕП-САЛДАР БАЙЛАНЫСТАРЫ
Алмасбек Садырбаевтың қамауға алынуы туралы жаңалық Қазақстан ақпарат алаңында 6 қарашада пайда болды және бастапқыда айтарлықтай резонанс тудырмады. Ақпаратты Қаржылық мониторинг агенттігінің баспасөз қызметі таратты:
«Алматы облысы бойынша ҚМА департаменті облыстық прокуратурамен бірлесіп, «Шаңырақ» қоғамдық бірлестігінің басшысы А.Садырбаевқа қатысты аса ірі көлемде алаяқтық жасады деген күдік келтіреді», – делінген ведомствоның ресми ресурсында жарияланған баспасөз хабарламасында.
Садырбаев ісі қоғамда әлі де көптеген сұрақтар тудырып, пікірталастарға себеп болуда.
Қаржылық мониторинг агенттігі (ҚМА) Садырбаев ісі туралы мәлімет берді.
ҚМА Алмасбек Садырбаевқа қатысты тергеу материалдарын жария етіп, оның жетекшілігіндегі топ бірнеше ауданда – Балқаш, Еңбекшіқазақ, Кеген, Райымбек және Ұйғыр аудандарында жалған ауыл шаруашылығы кооперативтерін құрған деп күдікке алынғанын хабарлады.
ҚМА-ның мәліметінше, бұл кооперативтерді құрудағы басты мақсат – ұсақ малды қолдан ұрықтандыруға және жем-шөпке кеткен шығындарды өтеуге арналған субсидияларды заңсыз алу.
ҚМА техникалық айла-шарғыларды ашып көрсетті:
— Жоспарға сәйкес, ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлері жоқ шаруа қожалықтары тартылған. Осы қожалықтар арқылы субсидия алуға онлайн өтінімдер берілген. Өтінімдерде жалған мәліметтер, соның ішінде жалған кадастрлық нөмірлер көрсетілген.
Өтінімдерді беру үшін ауыл шаруашылығы кооперативтерінің басшыларының электронды цифрлық қолтаңбалары (ЭЦҚ) заңсыз қолданылған.
Осы әдістер арқылы 1,2 миллиард теңгеден астам қаражат ұрланғаны мәлім болды.
ІСТЕГІ БАСҚА ТҰЛҒАЛАР
ҚМА мәлімдемесінде Садырбаевтың сыбайласы ретінде көрсетілген белгісіз әйелдің тергеу сотының санкциясымен үйқамақта отырғаны айтылды.
18 қараша күні вице-премьер Серік Жұманғарин мәлімдеме жасағаннан кейін әлеуметтік желі қолданушылары Садырбаевтың қамауға алынуы мен субсидиялардың жойылуы арасындағы ықтимал байланысты талқылай бастады.
Серік Жұманғарин былай деген еді:
— Шынын айту керек, келесі жылы қаржылық субсидиялар берілмейді. Тек 5% жылдық мөлшерлемемен несие ұсынылады. Субсидияларды әкімдіктер трансферт арқылы басқаратын болады. Мәселе мынада: қолданыстағы жүйе бойынша жүрсек, онда кезек жылжымайды, өте көп, ал қарыздар өсуде және мұны тоқтату керек. Сонда қалай? Қаржыландыру болмайды, сол себепті субсидияларды алып тастаймыз.
Сонымен қатар, Жұманғарин биыл субсидияларға бөлінген қаражат көлемі 1 млрд доллар екенін ашық айтты.
Бұл екі оқиғаның өзара байланысы бар ма, жоқ па – бұл сұрақ әлі күнге дейін ашық күйде қалып отыр. Бірақ Садырбаев ісі фермерлер арасында субсидия жүйесінің тиімсіздігін тағы да алға тартуға себеп болды.
САДЫРБАЕВ ҚАНДАЙ МӘСЕЛЕЛЕРДІ КӨТЕРГЕН ЕДІ
1,2 миллиард теңге субсидияны жымқырды деп айыпталған Алмасбек Садырбаев бұрыннан бері субсидиялардың қазіргі жүйесін қатты сынап жүрген. Ол бірнеше рет субсидиялардың «негізгі үлесі» ірі агрохолдингтерге берілетінін, ал шағын фермерлер қажетті қолдаусыз қалатынын ашық айтқан. Бір сұхбатында Садырбаев субсидияларды бөлуді Ауыл шаруашылығы министрлігінен алып, оны «Атамекен» Ұлттық кәсіпкерлер палатасына тапсыруды ұсынған.
Садырбаевтың әрдайым өткір пікірлерімен ерекшеленгенін атап өту керек. Мысалы, Ulysmedia.kz-ке берген бір сұқбатында ол қашқын олигарх Мұхтар Әблязовты Қазақстандағы қант өнеркәсібінің күйреуіне кінәлаған.
— Қант саласын құртқан – Мұхтар Әблязов. Ол Ресейден екі зауыт сатып алып, «Қантты өндірудің қажеті жоқ, оны Ресейден сатып аламыз» деді. Үкімет бұл «киндерсюрпризге» қалайша сенді? Міне, енді соның зардабын тартып отырмыз, – деді ол.
Садырбаев шағын фермерлерді қолдап, ірі агрохолдингтерді «лоббизмге» айыптауды әдетке айналдырған. Ол тіпті фермерлердің саяси мүддесін қорғау үшін Шаруалар партиясын құрып, оны басқарғысы келетінін де жасырмаған. Оның мемлекеттік қызметтегі тәжірибесі анау-мынау шенеуніктен артық болмаса, кем емес, бүгінге дейін ол Алматы қаласы жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдарламаларды үйлестіру басқармасында мемлекеттік сатып алу бөлімінің бастығы; Agroholding QAZYNA Басқарма төрағасы; 2017 жылы Республикалық гэмпшир, суффолк және меринос етті қойларды өсіру еспубликалық палатасының төрағасы болды. Сонымен бірге ол 2017 жылдың 10 сәуірінде қызметінен босатылса да, Талдықорған қаласы әкімінің кеңесшісі қызметін атқарған. Садырбаев 2018 жылдан бастап Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы өндірістік кооперативтері қауымдастығының басқарма төрағасы, 2019 жылдан қой өсірушілер ұлттық қауымдастығының төрағасы, 2024 жылы «Шопан-ата» ұлттық аграрлық қозғалысы» РҚБ-ны басқарды.
СЫНАҒАНЫ ҮШІН «СЫНДЫРҒЫСЫ» КЕЛЕ МЕ
Ақпарат кеңістігінде Алмасбек Садырбаевтың есімі бір емес, бірнеше рет атышулы оқиғаларға байланысты аталды. Мәселен, 2017 жылы ол Талдықорған қаласы әкімінің міндетін атқарушы Асқар Татубаевпен төбелесіп қалған. Татубайдан татулық күтіп, ол болмай қалды ма, кім білсін. Шенеунік субсидияларға қатысты құжаттарға қол қоюдан бас тартқан. Ақырында Садырбаев сотталып, бір жылға бас бостандығынан айырылды, бірақ жаза кейін пробацияға ауыстырылды.
Ал 2022 жылы прокурорлар Садырбаевпен байланысы бар «Бескөл-агро» кооперативіне тартылған мемлекеттік субсидияларды теріс пайдалану схемаларын анықтады. Кооператив алған қаражатты құжатта көрсеткен мақсатқа пайдаланбаған, соның салдарынан қылмыстық іс қозғалып, субсидияларды бюджетке қайтару мәселесі көтерілген.
Алайда, жоғарыда аталған фактілердің барлығы Садырбаевтың шаруалар арасындағы беделіне нұқсан келтіре алмады. Керісінше, мұндай қысымды олар Садырбаев айтып жүрген сынның әсері деп топшылады.
Мәселен, белгілі қоғам қайраткері, блогер Санжар Боқаев бір сұқбатында Алмасбек Садырбаевқа қысым жасауды бюджетті «игерумен» айналысатын және Ауыл шаруашылығы министрімен байланысы бар олигархтар тапсырыс бергенін айтты.
Ал Ulysmedia.kz тілшісімен телефон арқылы сөйлескен ол жағдайды былайша түсіндірді:
— Субсидияларды беру тек уәкілетті органның рұқсатымен жүзеге асады. Демек, субсидияларды заңсыз беру – шенеуніктердің кінәсі. Олар критерийлерді белгілеп, субсидияларды бекітіп, төлемдерді жүзеге асырған. Бұл жағдайда субсидия алушыларды айыптаудың мәні жоқ, кінә шенеуніктерде, – деді Боқаев.
Боқаевтың айтуынша, Садырбаевтың төңірегіндегі хайп миллиардтарды жымқырған шенеуніктерге тиімді.
— Ауыл шаруашылығы министрлігі арқылы тым көп ақша ұрланған, — деп атап өтті белсенді.
Ауылшаруашылығы маманы жетісулық Рахим Каримов те Садырбаевқа тағылған айыптарды шенеуніктердің субсидияларды бөлудегі қателіктерімен байланыстырды.
Оның айтуынша, кез келген бағыттағы субсидиялар үлкен лоббилерді білдіреді, сондықтан Садырбаев олармен күресіп жүр.
— Төмен пайызбен несие беретін өз банкіміз болса, шаруалар сұрап отырғандай Агробанк құру әлдеқайда тиімді болар еді, — дейді ол.
– Әйтпесе, қарыздар жиналып қалады. Міне, Жетісу облысында осылай. Мемлекет шаруаларға 2,5 миллиард теңге қарыз. Шаруаларға пайыздық мөлшерлеме субсидияланады деп уәде берді. «Аграрлық несие корпорациясы» 22 пайызбен несие берді, ал шаруалар 16 пайызын субсидиялауды күтті. Бірақ екі жылдан бері кешіктіріп жатыр, қарыз өсуде.
Соның айқын мысалы ретінде Каримов қант өнеркәсібіндегі жағдайды айтты.
– Олар биыл Қазақстан миллион тонна қызылша жинайтынын айтты. Бірақ бұл дақылға қанша субсидия беріледі? Менің есебімше, тікелей қаржылай көмек шамамен 30 миллиард теңгені құрайды. Сонымен қатар, гербицидтер, тыңайтқыштар, техника бар, бұл тағы шамамен 50 миллиард теңге. Барлығы 70-80 миллиард теңге. Ал енді өндірілетін қанттың көлемін қараңыз. Бұл миллион тоннадан 70 мың тоннадан артық қант алынбайды. Оның құны қанша болатынын елестетіп көріңіз! Мұндай қымбат қант кімге керек? Бұл бағытты субсидиялаудың мәні бар ма?
Каримов сонымен қатар маңызды сұрақ қояды:
— Бұл қант зауыттарының соңғы бенефициары кім? Неге триллион теңге субсидия бөлінсе де, Қазақстан әлі де қантқа зәру?
ШЕНЕУНІКТЕР БҮЙ ДЕЙДІ
Санжар Бокаевтың мәлімдемелеріне жауап берген ауыл шаруашылығы министрі Айдарбек Сапаров субсидиялардың облыстық деңгейде бөлінетінін, ал министрліктің бұл процеске қатысы жоқ екенін атап өтті:
— Біз бұған ешқандай қатысымыз жоқ. Субсидия — бұл шығындарды өтеу. Субсидияларды облыстар бөледі. 2020 жылдан бастап субсидиялар облыстардың қарауына берілді.
Дегенмен, министр Сапаров 2021 жылы Антикоррупциялық қызметтің агроөнеркәсіптік кешенді субсидиялау саласында жүргізген сыртқы талдауы туралы біле ме, белгісіз. Ол талдау барысында 170-тен астам ұсыныс жасалып, субсидиялау жүйесіндегі кемшіліктер анықталған:
Сыбайлас жемқорлық тәуекелдерінің бастау көзі – басқа ведомстволардың деректер базасымен біріктірілмеген Ауыл шаруашылығы министрлігінің «Қолдау», «ИАС» (plem.kz) және «ИСЖ» ақпараттық жүйелері. Бұл жүйелер арқылы субсидия алуға өтінімдердің шынайылығын тексеру мүмкін болмаған. Осы кемшіліктерді пайдаланып, облыстық әкімдіктердің ауыл шаруашылығы басқармаларының шенеуніктері өтінімдерді жалған мәліметтермен толтырған.
Мысалы, шенеуніктер өтінімдерді жалған тұлғалар атынан құрып, бюджеттік қаражатты өз қалаулары бойынша жұмсаған.
ЖҮЙЕНІ ҚАЛАЙ АЛДАП СОҚҚАН
Антикоррупциялық қызметтің мәліметтері бойынша:
Бұл істерде негізгі күдіктілер қатарында Ауыл шаруашылығы министрлігіне қарасты Ұлттық аграрлық ғылыми-білім беру орталығының (НАНОЦ) менеджерлері болды. Орталықтың бас кеңсесі мен оның Түркістан, Атырау, Жамбыл және Ақтөбе облыстарындағы филиалдарының екі қызметкері де алаяқтық жасады деген күдікке ілінді. Олар ИСЖ ақпараттық жүйесін пайдаланып, мал басы, жасы, жынысы және тіркелу нөмірлеріне қатысты деректерді бұрмалаған.
Сондай-ақ, «Антикор» жоқ мал басын субсидиялау немесе сол малды екі есе және үш есе субсидиялау арқылы ақша алу жағдайларын да анықтады. Мұндай алаяқтықты әдетте ИСЖ ақпараттық жүйесіне қол жеткізе алатын ветеринарлар жасаған. Олар жануарлар туралы мәліметтерді енгізіп, мәліметтер базасын өз бетінше реттеген. Бұған қоса, олар басқа адамдардың шоттарын пайдалана алады, бұл белгілі бір сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін тудырады.
Айтпақшы, кейінірек Антикордың ұсыныстары бойынша Ауыл шаруашылығы министрлігі ақпараттық жүйелерді жетілдірді, оларды басқа мемлекеттік органдармен біріктірді. Сондықтан ҚМА Алмасбек Садырбаевты субсидияларды заңсыз алды деп айыптауына негіз жоқ, өйткені ақпараттық жүйенің объективтілігі жетілдірілген.
Ауыл шаруашылығы министрі ведомствоға қатысы жоқ Садырбаевтың ақпараттық жүйені шенеуніктердің қатысуынсыз қалай айналып өткенін түсіндіріп бере алмаса, онда Қаржылық мониторинг агенттігінің басшысы өзі түсіндіріп берер.